Zihinsel Öğrenme Yetersizliği– Yaşamın her alanında birlikte olduğumuz, aynı havayı teneffüs ettiğimiz bizden biri olan bireyler…
Kim bu bireyler? Yeryüzünün günahsız ve kanatsız melekleri…
Özel çocuklar; zihinsel öğrenme yetersizliği olan bireyler…
Zihinsel Öğrenme Yetersizliği, Özel eğitim içinde oran olarak önemli bir yere sahip olan bireylerden oluşmaktadır. Zihinsel yetersizlik hem zihinsel işlevde bulunma hem de pek çok günlük kavramsal, sosyal ve pratik becerileri içeren uyumsal davranışlarda önemli ölçüde sınırlılıklarla tarif edilen ve 18 yaşından önce ortaya çıkan bir yetersizliktir (AAID, 2019). Hali hazırdaki işlevlerde önemli sınırlılıklar gösterme olarak tanımlanan zihinsel yetersizlik, AAMR olarak bilinen komitenin 1992 de yaptığı tanımlamaya göre zihinsel işlevlerde önemli derecede normal altı, bunun yanı sıra zihinsel işlevlerle ilişkili uyumsal beceri alanlarından (İletişim, öz bakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zaman ve iş) iki ya da daha fazlasında sınırlılıklar gösterme durumu olarak ifade edilmektedir.
Bu durum 4 kategoride sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamada zekâ bölümü puanı esas alınarak “hafif, orta, ağır, çok ağır düzeyde zihin yetersizliği” olarak yapılmaktadır (2012).
Zihin yetersizliğinin tanımında olduğu gibi sınıflandırılmasında da “yetersizliğin nedenine”, “zihinsel yeterliliğe” ve “bireyin gereksinim duyduğu desteklere” göre yapılan farklı sınıflama yaklaşımları kullanılmaktadır. Ülkemizde eğitsel değerlendirmelerde Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2012) yapılan sınıflandırma dikkate alınmaktadır.
Zihinsel öğrenme yetersizliğinde sınıflandırma nasıldır? Hangi puanları esas almaktadır?
1-Hafif düzeyde zihinsel engelli birey: ‘’Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine sınırlı düzeyde ihtiyacı olan birey olarak tanımlanmaktadır (2018). Bu bireyler kaynaştırma eğitimi dediğimiz eğitimle akranları ile en az sınırlandırılmış eğitim ortamlarında- normal sınıflarda- eğitim-öğretim hayatlarını devam ettirmektedirler. Seyrek ve sınırlı desteğe ihtiyaç hissetmektedirler. Zekâ puanı 50-55 puandan 70 puan arası olan bireylerden oluşmaktadır.
2–Orta düzeyde zihinsel engelli birey: yoğun şekilde bazen bazen sınırlı olarak özel eğitim ile destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi ifade etmektedir. Bu bireyler normal okulların bünyelerinde açılmış özel eğitim sınıflarında eğitim- öğretim faaliyetlerine katılmaktadır. Sınırlı düzeyde desteğe ihtiyaçlarının yanında bazen yoğun destekte gerekmektedir. Zekâ puanı 35-40 puandan 50-55 Puan arası olan bireylerdir.
3–Ağır düzeyde zihinsel engelli birey: yaşam boyu sınırlılıkları ve becerilerindeki eksiklikleri süren, özel eğitim ve destek eğitim hizmetine yoğun ihtiyacı olan bireylerdir. Buradaki bireyler günlük yaşam becerileri başta olmak üzere sosyal yaşam becerilerine yönelik yoğun bir destek almaktadırlar. Daha çok özel eğitim uygulama okullarında(merkezlerinde) eğitim almaktadırlar. Zekâ puanı 20-25 puandan 35-40 Puan arasıdır.
4-Çok ağır düzeyde zihinsel engelli birey: yaygın ve yoğun şekilde yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireylerdir. Bu durumda bulunan bireyler yaygın ve yoğun bir şekilde desteğe ihtiyaç duyalar ve bakıma muhtaçtırlar. Zekâ puanı 20-25 puandan daha aşağı puanlardan oluşmaktadır.
Ayrıca bu bireyler için gereksinim duydukları yardımın yoğunluk güzeyine Göre Sınıflandırılmaları da yapılmıştır. ‘’Seyrek, Sınırlı, Yoğun ve Yaygın’’ şeklinde ele alınmaktadır. Bu sınıflandırma MEB Özel eğittim hizmetleri (2018) yönetmeliğinde yerini bulan ‘’hafif, orta, ağır ve çok ağır’’ sınıflandırılmasının sıralamasına eş değer görülmektedir.
Literatür taramalarında bireyin “zekâ bölümünü” temel alarak yapılan sınıflama sistemi yerine, “gereksinimlerinin türü ve miktarı” temel alınarak yapılan sınıflamanın bireylere daha iyi hizmet sunulmasını sağlayacağı vurgulanmaktadır (Eripek, 2009; Sucuoğlu, 2017). Bu pencereden bakıldığında bireylerin bireysel farklılıkları açısından önemli olduğunu görmekteyiz. Çünkü, normal yaşamda bile bireyin gereksinim durumu, türü ve miktarı önem arz ederken, özel gereksinimli zihinsel yetersizliği olan bireylerde bu durumun daha çok önemli olduğunu ve uygulamasınındı gerekliliği öne çıkmaktadır.
Çok ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireyler hariç olmak üzere, alanyazın çalışmaları ve gözlemler dahil buradaki tanımlamalardan da anlaşıldığı üzere bireysel farklılıklar öncelik olmak şartı ile asgari eğitim verildiğinde bu bireylerin günlük yaşamda kendi ayakları üzerinde durabileceği, kendine yetebileceği ve günlük yaşam becerilerini kendileri yapabilecekleri görülmektedir.
Zihinsel engele neden olan etkenler neler nedir?
Organik ve Çevresel nedenler olarak ele alınmaktadır. Bilimsel araştırma veri ve literatürlerinde daha çok zihin yetersizliğinin nedenlerine göre yapılan sınıflandırmada yetersizliğe yol açan ‘’organik nedenler’’ olarak bilinen ‘’biyolojik etmenler’’ ölçüt olarak alınmaktadır. Bu etmenler “doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası nedenler” olarak bilinmektedir.
Zihinsel öğrenme yetersizliği olan çocuklarda verilen eğitimler nelerdir?
Eğitimler farklı ortamlarda, farklı şekillerde verilmektedir. Okul, sınıf, destek eğitim, kaynaştırma eğitimi vs. gibi. Zihinsel öğrenme yetersizliği olan bireylere yönelik olarak verilen eğitimleri bu alanda kabul görmüş iki ana başlıkta ele almak daha doğrudur. ‘’İşlevsel Akademik Beceriler ve Bağımsız Yaşama Becerileridir’’.
Hedeflenen ana amaç, günlük yaşamda, evde, toplumda ve çevrede kullanılabilir, işe yarar olmasını ifade eden eğitim, ‘’işlevsel akademik becerilerdir’’. En önemli husus bireylere öğretilecek bilgi ve becerilerde, bireysel farklılıklarının önem arz ettiğine dikkat edilmesidir.
Farklı biçimlerde gruplandırılmakta ve sıralanmakta olan ‘’bağımsız yaşama becerileri’’. 300 öğretimsel amaç olarak toplumsal yaşayış becerileri adı altında belirlenmiştir. Bu beceriler Dever tarafından 1) Kişisel bakım ve gelişim, 2) Ev ve toplum yaşamı, 3) İş / meslek, 4) Boş zamanları değerlendirme, 5) Seyahat şeklinde 5 grupta toplanmıştır.
Zihinsel öğrenme yetersizliği olan bireylerin gelişim özellikleri nelerdir?
Zihinsel Öğrenme Yetersizliği olan bireylerin; 1) Fiziksel ve Psikomotor Gelişim, 2) Zihinsel Gelişim Özellikleri 3) Dil Gelişimi Özellikleri, 4) Sosyal ve Duygusal Gelişim Özellikleri, 5) Öz Bakım Becerilerinin Gelişimi gibi gelişlim özellikleri bulunmaktadır.
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı ile Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2010 yılında yayınladığı Özürlüleri Sorun ve Beklentileri Araştırması sonuçlarına göre Ulusal Özürlüler Veri Tabanına kayıtlı özel gereksinimli bireylerin %29,2’sinin zihin yetersizliği olan bireyler olduğu görülmektedir (TÜİK, 2010).
Kaynaklar
1- AAID (2019) Definition of intellectual disability. Retrieved from aaidd.org/intellectual-disability/definition.
2- Eripek. S. & Vuran S. (2009) Zihinsel Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi Akçamete, G. (Ed.) Özel eğitim, Kök yayıncılık
3-Eripek, S. Zihinsel Engelli Çocuklar (2. Basım). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1996.
4-Özsoy, Y., M.Özyürek ve S.Eripek. Özel Eğitime Giriş (8. Basım). Ankara: Karatepe Yayınları, 1997.
5-MEB, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012,2018).
6-TÜİK Araştırmaları (2010). 7)https://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2021_02/04102647_ZYHYNSEL_YETERSYZLYYY_OLAN_BYREYLER_TR.pdf
Yazar- Cengiz Bahadır Teğiş PDR Uzmanı
cbahadir52@hotmail.com