Yalan Psikolojisi – İnsanlarda asıl olan doğruluk ve dürüstlüktür; yalancılık, sahtekarlık ve aldatmaca asıl değildir. Fıtrat yalan söylemez. İnsan fıtratında, yalana yalan demek eğilimi vardır. Yani her gece iki gündüz arasındadır.
Yalan konusunda yapılan bir araştırma, birçok insanın gerçeği söylemeyi esirgemesine karşın, çok azının tamamen sahtekar olduğunu ortaya koyuyor.
Yalan Psikolojisi içinde sahtekârlık, ne yazık ki, modern ekonomik hayatta bol miktarda bulunuyor. Son yirmi yılda, davranış ekonomistleri ve sosyal psikologlar, insanların aldatma eğilimi hakkında bilgi elde etmek amacıyla çok sayıda laboratuvar ve saha deneyi uyguluyorlar.
Discover dergisinde yayınlanan bir makaleye göre, 2013’te yapılan bir araştırma, insanların yüzde 60’ının, daha fazla para kazanmak için yalan söyleyebileceğini ortaya çıkararak manşetlere taşındı.
Yalan Psikolojisi için deneyin dayandığı araştırma yöntemi, Fischbacher ve Föllmi-Heusi (2013) tarafından ortaya atılan ve deneylerde başarılı olan “Fincanın altında ölme” (Die-under-the-Cup) paradigmasıdır. Deney için bakınız: İmkansız Bir Yalan Söylemek: Kupa Altında Ölme Görevinde Bireysel Hileyi Tespit Etmek
2013 çalışmasında “fincanın altında ölme” deneyi kullanıldı. Bunun için gönüllülere altı kenarlı bir zar verildi ve bunu gizlice yuvarlamaları, sonra zarda gelen rakamları söylemeleri istendi.
Katılımcılara daha önce zarın üstünde görünen rakama göre 1 ila 5 dolarlık ödeme ile ödüllendirileceği söylendi. Yani üstte hangi rakam gelirse, o rakam kadar dolar alacaklardı. 6. sayı altta kalacağı için ona bir ödeme yapılmayacaktı.
Yalan Psikolojisi – Enteresan olan şuydu: Katılımcıların büyük bir kısmı zarın üstünde beş geldiğini bildirdi, altılar ise nadirdi. Bu da deneye katılanların ya çok şanslı bir insan grubu olduğunu ya da çok dürüst olmadığını gösteriyordu.
Şimdi, yeni bir çalışma ortaya çıktı. Yeni deney, insanların yalan söyleme ve aldatma biçimlerindeki şaşırtıcı çeşitliliğini ortaya koyuyor.
İspanyol psikologlar David Pascual-Ezama ve arkadaşları 172 gönüllüyü aldı ve onlardan sanal bir zar (fincanda çevirip atma) atmalarını istedi.
Katılımcılardan deney için hazırlanmış bir web sitesini ziyaret etmeleri istedi ve bu sitede gösterilen bir zarı atmak için tıklamaları istendi. Daha sonra da üstte gelen rakamı rapor etmek zorundaydılar; çünkü buna göre ödeme aldılar.
Katılımcıların bilmediği şey, araştırmacıların web sitesini kendilerinin kurduğu ve gerçek rollerin tam olarak ne olduğunu günlüğe kaydedebilmesiydi.
Yalan Psikolojisi için yapılan bu yeni çalışma, araştırmaya katılan insanların yüzde 60’ının tamamen dürüst olmadığını ortaya koydu.
Ancak dürüst olmayanlar, şaşırtıcı çeşitli şekillerde dürüst değildi. Mesela:
- Bazı insanlar (“yalancılar”) siteyi ziyaret ettiler, zar attılar ve daha sonra yalan söylediler (örneğin 5 attılar, ancak 6 attıklarını iddia ettiler). Pascual-Ezama vd. bu insanları “yalancılar” yerine “dolandırıcılar” olarak sınıflandırdı.
- Diğerleri (Dürüst olanlar) atışları hakkında asla yalan söylemedi, bunun yerine iyi bir sonuç alana kadar atışlarını tekrarladılar.
- Hepsinden en aldatıcı olanı ise siteyi hiç ziyaret etmeyenlerdi. “Radikal sahtekarlar” bunlar; sermayesi yalan olanlar. Basitçe atmasyon yaptılar. Bunlar, katılımcıların yaklaşık yüzde 15’ini oluşturuyordu.
Bunu gerçekten ilginç ve tuhaf bir şekilde rahatlatıcı buluyorum. Sonuçlar insanların sadece yüzde 40’ının tamamen dürüst olduğunu gösterirken, sonuçlar diğer yüzde 60’ın çoğunun tamamen dürüst olmadığını gösteriyor.
Hile yapanlar, doğru sonucu elde edene kadar kalıbı tekrar tekrar sınadılar.
Bunu yapmak zorunda değillerdi; sadece yalan söyleyebilirlerdi. Yalancılar yalan söyledi, ama en azından zarı yuvarladılar. Bu grupların her ikisi de sahtekardı, ancak bu zarı hiç atmadan rakam söyleyen kökten sahtekârlarla aynı ölçüde değildi.
Araştırmacılar, yalancıların bile yalan söyleme konusunda kendilerini kötü hissettiğini ve bunu yapmamayı tercih ettiğini öne sürüyor.
Bu yüzden deneyde yalan söyleyen çoğu insan, ilk önce zarı yuvarladı. Kendilerine güveniyorlardı ve gerçekten iyi bir atış yapmayı umuyorlardı, bu da yalana gerek kalmayacağı anlamına geliyordu.
Alternatif olarak, insanlar zar atmadan önce doğruyu söyleyeceklerine inanabilirler, ancak atışın kötü bir atış olduğunu gördüklerinde fikirlerini değiştirebilirler.
Genel olarak, “dürüst olmayan” insanların çoğunluğu yalancı oldukları gerçeğini uzun süre sürdüremedikleri halde, radikal sahtekarlar, yalancı ve dolandırıcılardan tamamen farklı olarak, gerçeğe karşı yalanlarını sürdürmekte kararlı gözüküyorlar. Temkinli olun.
Araştırmacı – Yazar: Fatma Bulduk – www.YeniEgitimDergisi.com