Etkili Yazma ve Konuşma Becerisi – Şarkılar her ne kadar “Sevgi anlaşmak değildir!” dese de; “Nedensiz de sevilir!” Ancak, her bir sonucun bir nedene bağlandığı şu dünya hayatında nedenlerimizin sınırlarını bildiğimiz takdirde mutlu olabiliriz. Gelin, biz bu yazımızda, Türkçe eğitiminde dahi çok karıştırılan bir konu olan “neden-sonuç” ve “amaç-sonuç” cümleleri üzerinde duralım:
“Nedensellik”, bildiğiniz gibi fiziğin kuralları içinde sayılır ve her sonucun bir sebebe bağlı olduğu vurgulanır. Gerçekten, hayatta her şeyin bir nedeni ve her canlının bir amacı vardır. “Neden” veya “Niçin” kelimesi, bir olayı ve durumu gerektiren ve sebep bildiren kavramlardır. Osmanlıca kavramda “sebep-müsebbep” ilişkisine vurgu yapılır ve her sonucu ortaya çıkaran bir sebep olduğu vurgulanır. Hatta tasavvufta, tüm nedenleri (sebepleri) yaratan Yaratıcı “Müsebbib’el-Esbap” tır.
Amaç ise ulaşılmak istenilen “Sonuç”, “Maksattır”.
Gelin şimdi bunları cümle içerisinde görelim.
Neden-Sonuç Cümleleri Nedir? Nasıl Kullanılır?
Etkili yazma ve konuşma becerisi için ilk dikkat edilecek nokta neden-sonuç cümlelerinin kullanımıdır. Cümledeki olayın ya da durumun bir nedene bağlı olarak geliştiği cümlelerdir. Bir diğer adı sebep-sonuç cümleleridir. Bu cümlelerin iki ayağı bulunuyor: “Sonuç ayağı” ve “Neden ayağı.”
“Sonuç ayağı” genellikle cümlenin sonunda olur. Nasıl mı bulacağız? Yükleme “Neden” veya “niçin” sorularını sorarak bulabiliriz. Bulduğumuz cevap, sonuç ayağı olacak. Cevabını alabiliyorsak cümlemiz neden-sonuç cümlesi oluyor.
Örnek-1: Hastalandığı için okula gidemedi.
Yüklemimiz “gidemedi” kelimesi. Neden gidemedi? Hastalandığı için. Bu cümlede soruyu sorduğumuz ve sonda bulunan “okula gidemedi” ifadesi sonuç ayağıdır. “Hastalandığı için” ifadesi ise neden ayağıdır. Okula gidememesinin nedeni hasta olmasıdır. “Neden” sorusuna cevap alabildiğimiz için, bu cümle neden-sonuç cümlesidir.
Örnek-2: Parası olmadığından kendine yeni bir bilgisayar alamıyordu.
Yüklemimiz “alamıyordu” kelimesi. Niçin alamıyordu? Parası olmadığından. Bu cümlenin sonuç ayağı yani soruyu sorduğumuz yüklemin bulunduğu ifade, kendine yeni bir bilgisayar alamıyordu. Neden ayağı ise “parası olmadığından” ifadesidir. Kendine yeni bir bilgisayar alamamasının nedeni “parası olmadığındandır.” Cümle, niçin sorusuna cevap verdiği için neden-sonuç cümlesidir.
Örnek-3: Dersten kalma korkusuyla yemeden içmeden çalışıyor.
Yüklemimiz “çalışıyor” kelimesi. Neden çalışıyor? Dersten kalmaktan korktuğu için. Bu cümlenin sonuç ayağı, sonda bulunan “yemeden içmeden çalışıyordu” ifadesi. “Dersten kalma korkusuyla” ifadesi ise neden ayağıdır. Yemeden içmeden çalışmasının sebebi dersten kalma korkusudur. Neden sorusuna cevap verdiği için bu cümle neden-sonuç cümlesidir.
Amaç-Sonuç Cümleleri Nedir? Nasıl Kurulur?
Cümledeki olayın ya da durumun bir amaca hizmet etmesi, bir gerekçesinin olması gerekir. Bu cümlelerin iki ayağı vardır: “Amaç ayağı” ve “sonuç ayağı.” Sonuç ayağı genellikle sonda bulunur. Kalan ifade ise amaç ayağı olur. Yükleme soracağımız hangi amaçla sorusu, bize sonuç ayağını gösterecek. Cevabını alabiliyorsak o cümle amaç-sonuç cümlesi olacak.
Örnek-1: Bunca yolu seni görebilmek için geldim.
Yüklemimiz “geldim” kelimesi. Hangi amaçla geldim? Seni görebilmek için. Bu cümlenin sonuç ayağı “geldim” ifadesidir. Amaç ayağı ise “seni görebilmek” için ifadesidir. Gelmesinin amacı onu görebilmesidir. Cümle, hangi amaçla sorusuna cevap verdiği için amaç-sonuç cümlesidir.
Örnek-2: Kopya vereyim diye bana baskı uyguluyordu.
Yüklemimiz “uyguluyordu” kelimesi. Hangi amaçla uyguluyordu? Kopya vereyim diye. Bu cümlenin sonuç ayağı “baskı uyguluyordu” ifadesidir. Amaç ayağı ise “kopya vereyim” diye ifadesidir. Baskı uygulanmasındaki amaç kopya versin diyedir. Hangi amaçla sorusuna cevap verdiği için bu cümle amaç-sonuç cümlesidir.
Örnek-3: Sunum yapmak üzere tahtaya çıktı.
Yüklemimiz “çıktı” kelimesi. Hangi amaçla çıktı? Sunum yapmak üzere. Bu cümlenin sonuç ayağı “tahtaya çıktı” ifadesidir. Amaç ayağı ise “sunum yapmak üzere” ifadesidir. Tahtaya çıkmasındaki amaç sunum yapacak olmasıdır. Hangi amaçla sorusuna cevap verdiği için bu cümle amaç-sonuç cümlesidir.
Doğru Türkçe ile Konuşmak ve Yazmak Dikkat İster!
Neden-sonuç ile amaç-sonuç cümleleri birbirine çok benzemekte. İkisi birbirine karıştırılmamalıdır. Neden-sonuç cümlelerinde neden ve sonuç gerçekleşmiştir. Amaç-sonuç cümlelerinde ise amacın gerçekleşip gerçekleşmediği belli değildir.
Ne demiş Oscar Wilde: “Yaşamanın amacı, kişinin kendini geliştirmesidir.” Biz Edebiyatçılar, bu yolda sizlere, doğru Türkçe kullanarak, dilimizin doğru gelişimi için çabalıyoruz. Bu konuda eğitim de bir hayli önemli.